جوانمردی

فُتوّت و جوانمردی

حجت الاسلام میرمجید سعیدی
کارشناس‌ارشد علوم دینی

جوانمردی
در اصطلاح عرفانی: عارف کامل و سالک از خود وارسته است.
- جوانمردانِ طریقت و مجاهدانِ راه حقیقت را عمل دیگر است.
- کار ایشان رنگی دیگر دارد و عشق ایشان ذوقی دیگر دارد.
- نه عذر رخصت، ایشان را فریبد و نه سلطان وحشت برایشان تازد.

فتوت
در اصطلاح عرفانی: یعنی جوانمردی و در اصطلاح عبارت از ایثار است، که غیر را بر نفس خود ایثار کند و اول آن ایثار، به جاه است، و اعلا درجه‌ی آن، ایثار به نفس است، به آن‌که در امر غیر سعی کند و آن‌که معذور دارد خلق را از لغزش‌ها.
و گفته‌اند: «الفتوه الصفح عن عثرات الإخوان» که لغزش‌های آنان را ندیده انگارد.
«الفتوه حسن الخلق و بذل المعروف» که اخلاق پسندیده و تقدیم زیبایی‌هاست.
و نیز گفته‌اند: «الفتوه حسن الخلق مع من تبغضه، و بذل المال لمن تکرهه، و حسن الصحبه مع من ینفر قلبک منه» که خوش‌اخلاقی است با کسی‌که عبوس و بدرفتار است، و دست و دلباز است با آن کس که بخیل و حریص است و تعامل اجتماعی خوب و خوش‌معاشرتی است با کسی‌که نفرت و کینه درونش را پر کرده است.
جنید گوید: «الفتوه إسقاط الرؤیه و ترک النسبه» جوانمردی، خود را ندیدن و عدم تفاخر است.
و گفته‌اند: «الفتوه رؤیه فضل الناس بنقصانک» جوانمردی، دیدن ارزش‌های مردم است و تواضع و فروتنی خود.
جامی گوید:
بت خود را بشکن خوار و ذلیل       نامور شو به فتوت چو خلیل
بت تو نفس هوی‌پرور توست        که به صدگونه خطا رهبر توست
بسط کن بر همه‌کس خوان کرم      بذل کن بر همه همیان و درم
گر براهیمی اگر زردشتی روی     در هم مکش از هم پشتی
باز کش پای ز آزار همه دست      بگشای به ایثار همه
هر چه بدهی به کسی باز مجوی    دل ز اندیشه‌ی آن پاک بشوی

ابوحفص گوید: «الفتوه عندی أداء الإنصاف و ترک مطابقه الإنصاف» جوانمردی از دیدگاه من آن است که با انصاف و رعایت عدالت بدهی، اما در وقت بازپس‌گیری سخت نگیری.
و نیز گفته‌اند: «للفتیات علامات ثلاث: وفاء بلاخلاف، مدح بلاجود، عطا بلاسؤال» شخص جوانمرد را سه نشانه است:
1- خلف وعده نمی‌کند
2- بدون بخشش و دهش هم مدح و ثنا می‌گوید
3- بدون به ذلت افکندن می‌بخشد.
و گفته‌اند: «الفتوه ان تنصف غیرک» که با دیگران انصاف کنی.
فتوت و جوانمردی آن باشد که: برای خود برتری و مزیتی نبینی و آن را سه درجه است:
1- ترک خصومت و تغافل از ذلت دیگران
2- احسان در مقابل بدی
3- فتوت با نفس که غیر خدا را نبیند.
و کارهای خود را برای اجر و مزدی انجام ندهد و اطاعت حق را خالصاً انجام دهد.
و اما کسی می‌تواند طریق جوانمردی و فتوت را بپیماید که پیش‌نیازهایی را بگذراند و آن:
- بصیرت و شناخت خود، خدای خود و مقصد این جهان و طریقت و شریعت و رسالت و ولایت است.
- و این‌که انگیزه‌اش برای ایثار چیست؟
- افق دید و نگاه جوانمرد به بی‌نهایت و جاودانگی است.
- او که مسلمان و تسلیم در برابر حق است و از هواها رسته و به حق پیوسته.
- بدون بصیرت دینی نمی‌توان ایثار نمود.
چون هدف از ایثار باید روشن باشد.
- قدم اول برای بصیرت و شناخت:
شناخت حق است.
- یتلوا علیهم آیاته
هو الذی بعث فی الامیین رسولاً منهم - و یزکیهم
- و یعلمهم الکتاب و الحکمه
هم او که: «یسبح لله ما فی السموات و ما فی الارض الملک القدوس العزیز الحکیم» است.(سوره‌ی جمعه/ آیات 1 و 2)
جوان در طریق شناخت، تحت تربیت صحیح و رهبری و نظارت والا می‌تواند به ارزش‌های والای انسانی دست یابد.
جوان کیست و جوانمرد کدام است؟
إن الذین آمنوا و عملوا الصالحات سیجعل لهم الرحمن ودّاً. (سوره‌ی مریم، آیه‌ی 96)
- باور قلبی به یگانگی خداوند و دعوت پیامبرش که بازتاب آن در روح و فکر و گفتار و کردار انسان به صورت اخلاق عالی انسانی، تقوی و پاکی، درستی و امانت، شجاعت و ایثار و گذشت تجلی می‌کند، هم‌چون نیروی عظیم مغناطیسی، کِشنده و رباینده است.
- زندگی اجتماعی فرزندان بشر با سپری شدن دوران بلوغ و فرا رسیدن ایام شباب آغاز می‌شود و جوان به محیط وسیع جامعه قدم می‌گذارد.
- ضرورت زندگی ایجاب می‌کند که جوان با طبقات مختلف مردم بیامیزد و مانند چرخِ گردنده‌ای با گردش چرخ‌های گوناگون اجتماعی بگردد، مسؤولیتی را به عهده بگیرد و برای جامعه کار کند، جامعه نیز او را به نام یک فرد مفید و فعال بشناسد و عضو زنده‌ای در پیکر اجتماعش بداند.
نیل به این هدف بزرگ و اساسی، مستلزم احراز شخصیت و به دست آوردن صفات پسندیده و متناسب برای سازگاری با اجتماع است.
- جوانانی که از نظر طبیعی سالم و موزون آفریده شده‌اند و از نظر تربیتی نیز در پرتو مراقبت‌های والدین و مربیان لایق خود، با صفات حمیده و سجایای اخلاقی پرورش یافته‌اند، به آسانی خود را با جامعه تطبیق می‌دهند و خیلی زود به اثبات شخصیت و حسن سازگاری با محیط موفق می‌شوند.

شخصیت چیست؟
می‌دانیم با آن‌که همه‌ی مردم انسان‌اند و در ساختمان جسم و جان و صفات نوعی، شبیه یکدیگرند، با این حال از جهت خصوصیات طبیعی و تربیتی با یکدیگر متفاوت‌اند و هر انسان من حیث‌المجموع وضعی مخصوص به خود دارد. هوش، حافظه، سرعت انتقال، قدرت درک، حساسیت بدن، عکس‌العمل عضلانی و دیگر صفات طبیعی نسبت به یکدیگر یکسان نیست و هر فردی دارای کیفیتی اختصاصی است.
هم‌چنین مردم، از نظر بردباری، تندخویی، عفو و اغماض، انتقام‌جویی، مهربانی، کینه‌توزی، فروتنی، خودپسندی، خوش‌رویی و دیگر صفات اخلاقی با یکدیگر متفاوتند و هر فردی دارای خلقیات مخصوص به خویشتن است.
شخصیت از نظر روان‌شناسان عبارت از وحدت مخصوصی است که از مجموعه‌ی صفات طبیعی و اکتسابیِ نسبتاً ثابت هر فردی به وجود می‌آید و او را در سازش‌های عمومی و برخوردهای اجتماعی، از سایر افراد متمایز می‌کند.
منظور از شخصیت، وحدتی است که از صفات ظاهری و انگیزه‌های نهانی به وجود آمده است و ما از همه‌ی صفات مختلف فرد، آن صفات را جزء شخصیت او می‌شماریم که نوعی پایداری داشته باشد.
در آیین مقدس اسلام، مسأله‌ی شخصیت اجتماعی افراد، از نظر صفات طبیعی و اکتسابی و هم‌چنین موضوع سازگاری با محیط و حسن معاشرت با مردم، مورد توجه مخصوص قرار گرفته است و اولیای گرامی اسلام، ضمن احادیث بسیاری، صفات پسندیده‌ی شخصیت و ارزش سازگاری با محیط را به عبارات مختلفی توضیح داده و به پیروان خود خاطرنشان نموده‌اند.
از امام زین‌العابدین(ع) نقل شده است که فرمودند: رسول اکرم(ص) در آخر خطبه‌ی خود فرمود:
«طوبی لمن طابَ خُلْقُه وَ طَهُرَتْ سجیتُه وَ صَلُحَتْ سریرتُه وَ حَسُنَتْ علانیتُه وَ أنْفَقَ الفَضْلَ مِن مالِه وَ أمْسَکَ الفضلَ مِن قولِه وَ أنْصَفَ الناسَ من نفسِه.»
خیر و سعادت برای کسی است که:
- اخلاقش پسندیده،
- و خویَش پاک باشد.
- باطنش نیکو و ظاهرش خوب باشد.
- مازاد اموال خود را انفاق کند،
- و از ادای سخنان زائد دوری کند،
- و با همه‌ی مردم به عدل و انصاف رفتار نماید.

خلاصه‌ی مطالب:
- فتوت و جوانمردی یعنی ایثار و از خودگذشتگی در جان و مال و ادای معروف.
- جوانمردی به آن است که با عدالت و انصاف با دیگران برخورد نماید. اما با انصاف بدهد ولی در گرفتن با گذشت و چشم‌پوشی و اغماض بگیرد.
- جوانمردی به آن است که از لغزش‌های دیگران در گذری و آن‌ها را نادیده بگیری.
- جوانمردی و فتوت، اخلاق پسندیده و تقدیم زیبایی‌هاست.
- جوانمردی، خوش‌معاشرتی با مردم است و هوشیاری و بصیرت در شناخت دشمن است.
- برای آن‌که به این صفت والا دست یابیم، ناگزیریم به بصیرت و شناخت خود و خالق و مقصد این جهان تا بتوان دریافت، انگیزه‌ی ایثار چه باید باشد؟
- برای درک این مطلب نیازمند به شناخت حق هستیم که در سوره‌ی جمعه آیات 1 و 2 فرموده است: «آن‌چه در آسمان‌ها و زمین است خالق و پروردگارشان را تسبیح می‌نمایند.»
- «هم‌اوست که از نزد خود برای هدایت انسان‌ها از جنس خودشان پیامبری فرستاد که وظیفه‌اش آن است که:
- آیین‌نامه‌ی هدایتش را برای آن‌ها بخواند و روشنگری نماید.
- و آن‌ها را به رشد و کمال و اصلاح برساند.
- و علم و بصیرت و حکمت را به آنان بیاموزد.
پس جوان می‌بایست در جهت تربیت خود و دریافت صفات و ارزش‌های اخلاقی خود به نقش رهبری و ولایت توجه نموده و با اطاعت و پیروی از آن، شخصیت والای خود را رقم بزند.
شخصیت از نظر خداوند و پیامبر اکرم(ص) سازگاری با اجتماع است و کسب ارزش‌های انسانی والا. و از نظر روان‌شناسان، شخصیت عبارت از وحدت مخصوصی است که از مجموعه‌ی صفات طبیعی و اکتسابیِ نسبتاً ثابت هر فردی به وجود می‌آید.
در آیین مقدس اسلام نیز مسأله‌ی شخصیت اجتماعی افراد، از نظر صفات طبیعی و اکتسابی و نیز موضوع سازگاری با محیط و حسن معاشرت با مردم، مورد توجه قرار گرفته است.

منابع:
- قرآن حکیم، ترجمه‌ی آیت‌الله مکارم شیرازی و تفسیر منتخب.
- تفسیر نمونه، ج 13، ص 144.
- گفتار فلسفی، ج 2، جوان از نظر عقل و احساسات.
- فرهنگ و معارف اسلامی، مجلدات 2 و 3، تألیف دکتر سیدجعفر سجادی استاد دانشگاه تهران.
- روان‌شناسی اجتماعی، ص 349.
- روان‌شناسی مان، ص 150.
- اصول کافی، ج 2، ص 100، 102 و 144.